Verzet tegen de bestuurlijke elite
Bina Ayar
Spanningen tussen de bestuurlijke elite en ‘het gewone volk’ zijn niet van vandaag of gisteren. In het zestiende-eeuwse Hoogheemraadschap van Delfland kunnen ze daarover meepraten. In die eeuw krijgt het hoogheemraadschap steeds meer bestuurlijke macht. De afkeer tegen de voorname hoogheemraden groeit ondertussen evenredig mee. Meters archief getuigen van eindeloos verzet tegen professioneel waterbeheer.
In 1564 hoort Lijsbet Arisdochter de doodstraf tegen zich eisen. Zij heeft in Delfland acht molenzeilen gestolen. Een halsmisdrijf, vindt de dijkgraaf die de straf eist. Het vonnis van de hoogheemraden is milder. Lijsbet wordt op het schavot voor het Delftse stadhuis een halfuur te kijk gezet met molenzeilen en koorden om haar nek, mede tot voorbeeld van anderen. Daarna wordt zij gegeseld. Al haar goederen worden in beslag genomen en Delfland mag ze nooit meer in. Anders staat haar alsnog de strop te wachten.
Lijfelijke risico’s
Het incident uit een van de dingboeken van Delfland biedt inkijk in de zestiende-eeuwse rechtspraak. Het is ook een voorbeeld van grootschalig verzet tegen de groeiende macht van de hoogheemraden en hun krachtdadig optreden. Dat verzet bestaat vaak uit procederen, maar ook uit lijdelijk verzet. Wie niet de middelen heeft voor juridische procedures houdt het bij eenvoudigere vormen van protest, zoals je dijkvak laten verwaarlozen. Met alle lijfelijke risico’s van dien. Of vaker: geldelijke boetes, zware kaarsen dragen en op bedevaart gaan.
Landlieden en hoogheemraden
Lang is het wel rustig tussen de landlieden en hoogheemraden, lezen we in het gelijknamige boek van Carla de Wilt die promoveerde op de bestuurlijke ontwikkeling van waterbeheer en de participatiecultuur in Delfland in de zestiende eeuw. Het waterbeheer is vóór die tijd een zaak van de ambachten, de hoogheemraden houden alleen toezicht op de grote waterwerken. Met toenemend wateroverlast en het ingewikkelder worden van watertaken verandert dat.
Het onderhoud van de Maasdijk is zo’n heikel punt, net als de vele grote uitwateringssluizen die gebouwd moeten worden. Geïnspireerd door de Habsburgers die tenslotte ook een groot rijk te besturen hebben, gaan de Delflandse hoogheemraden in de zestiende eeuw over tot professionalisering van het bestuur. Lokale watertaken horen ook in hun pakket, vinden ze.
In deftige familiewapens en andere elitaire uitingen wordt de voorname positie van de waterelite nog eens fijntjes onderstreept.
Elitaire uitingen
Meer macht is meer status en ook dat mag gezien worden. In deftige familiewapens en andere elitaire uitingen wordt de voorname positie van de waterelite nog eens fijntjes onderstreept.
Tot grote ergernis van de landlieden die hun autonomie langzaam zien verdwijnen. De tijd dat in burenraden iedereen zijn zegje kon doen, lijkt definitief voorbij. En dus komt er verzet. In eerste instantie treden de dertien ambachten daarin gezamenlijk op. De vechtlust is groot, eindeloze procedures voeren zelfs tot de Grote Raad van Mechelen en het Hof van Holland. De eenvoudigere processen, vaak van individuen, worden binnenshuis uitgevochten.
Wie het fijne daarvan wil weten, vindt in het archief van Delfland meters dossiers van grote rechtszaken. De tientallen meters aan interne procedures geven kleur aan het individuele verzet. De Wilt heeft voor haar boek dan ook stapels privileges, bestuursregelingen en rechtbankdossiers bestudeerd. Die gegevens zijn gekwantificeerd met opvallende resultaten tot gevolg. Zo blijkt er in Maasland veel meer verzet te zijn, dan bijvoorbeeld in Berkel. Dit heeft alles te maken met verschillende belangen. In Maasland moeten ze allemaal een deel van de Maasdijk onderhouden, wat duurder is en meer conflicten oplevert dan het gezamenlijk onderhouden van de watergrens met Schieland, zoals in Berkel.
Eigen cultuur
Het boek geeft inzicht in formele ontwikkelingen in de waterbeheerorganisatie, maar ook in de bestuurspraktijk en de zestiende-eeuwse cultuur. Eenduidig is die niet, want bestuurders en boeren hebben ieder zo hun eigen cultuur en dat botst regelmatig.
Ondanks al die rebellie gaat verdere reglementering van waterbeheer gewoon door. Het gevolg van de protesten is eerder dat burgers zo veel mogelijk uit bestuurlijke functies worden gehouden. Een opvallende conclusie van De Wilt is dat juist vóór de komst van het professionele hoogheemraadschap er meer medezeggenschap is, wat niet strookt met het beeld van waterschappen als eerste democratische organisaties. Efficiënt is dat overigens niet, want met het waterbeheer gaat het soms flink mis.
Alleen
Helemaal zinloos is het verzet niet. Eind zestiende eeuw komt er, mede op initiatief van Johan van Oldebarnevelt, een college van hoofdingelanden. Dat is ook een elitaire instelling, maar heeft als taak de belangen van de landlieden te behartigen. Voor het aanspannen van processen is voortaan toestemming van dit college vereist. En zo wordt waterbeheer en het verzet ertegen gereguleerd.
Wie dan nog tegen de stroom ingaat, staat alleen.
