Gij zult gezond zijn, niet vrij!
Bina Ayar
De bestrijding van de Corona-epidemie krijgt totalitaire trekjes. We zitten opgesloten in een anderhalvemetersamenleving, tot een imaginair vaccin ons verlost. Want de vrijheid van de één mag niet ten koste gaan van de gezondheid van een ander, zoals minister-president Mark Rutte zei tijdens een van de persconferenties. Hoe kan het dat we van de een op de andere dag vrijheid inleveren voor gezondheid? En: wat betekent dit?
Onlangs maakte de Stichting Ambulance Wens het mogelijk dat een terminaal zieke man afscheid kon nemen van zijn vrouw. Vanwege de Coronamaatregelen hadden ze elkaar zeven weken niet gezien. De dood wacht niet op een vaccin. En dus regelde de stichting dat de man zijn vrouw alsnog kon zien. Hij werd naar haar gebracht. Zijn vrouw wachtte, achter een gesloten raam. Ze zwaaiden naar elkaar. Zo eindigde een leven lang samen.
Anderen sterven moederziel alleen. De rest moet accepteren dat de anderhalvemetersamenleving de toekomst is. Waarom? Om kwetsbaren te beschermen. Dezelfde kwetsbaren die doodgaan omdat ze opgesloten zitten in coronahuizen. Of anders van eenzaamheid. Huiselijk geweld neemt toe, ondernemers gaan failliet, het sociale leven wordt ontwricht. Geen mensenrecht is meer vanzelfsprekend. Mag je als je beiden geen verschijnselen heb met anderen knuffelen vroeg een groep mensen aan het RIVM. Nee, is het antwoord. De vrije meningsuiting staat ook onder druk, net als privacy. Want: gezondheid gaat voor vrijheid.
De ontkerkelijking heeft nooit plaatsgevonden
Hoe kan dit van de een op de andere dag gebeuren?
Het antwoord is dat dit niet plotseling gebeurt. De ontkerkelijking heeft nooit plaatsgevonden. Gezondheid is al sinds het begin van deze eeuw de nieuwe religie. De tempel van de gezondsheidskerk is het eigen lichaam en dat moet koste wat het kost bewaard blijven. Door leefregels op te volgen. De sportschool heeft de kerk vervangen. De moderne dominees dragen een witte jas.
De gezondheidsreligie is geen individueel geloof. Het is een collectivistische staatsideologie. De nadruk ligt daarbij op het controleren van het gedrag van individuen. Waar de overheid eerst alleen waarschuwde voor de gezondheidsgevaren van bijvoorbeeld tabak, is nu iedere roker een bedreiging voor de rookvrije samenleving. Het idee dat je zelf mag weten wat je doet met je lichaam zolang een ander er geen last van heeft is al lang losgelaten. Waarom is het anders verboden voor een kroegeigenaar om rokende gasten te ontvangen in zijn eigen etablissement? Heeft iemand last van dampers? Ook alcoholgebruik wordt steeds meer aan banden gelegd. Normen voor acceptabel drankgebruik worden steeds naar beneden bijgesteld door de WHO, het Vaticaan van de gezondheidsreligie.
Tunnelvisie
Het paradoxale is dat gezondheid ook vrijheid betekent. Ik denk aan mijn ondernemende vader die na vier herseninfarcten niet kon lopen. Niet meer goed kon praten, niet meer normaal kon eten en vele malen op het randje van de dood in het ziekenhuis lag totdat hij ruim acht jaar na zijn laatste herseninfarct stierf.
Zijn ziekte was niet het enige wat hem zijn vrijheid ontnam. Dat deed de zorg vaak ook. Als hij weer eens werd opgenomen met een longontsteking dan wisten ze al dat het te wijten was aan het eten van yoghurt. Gespecialiseerde onderzoeken hadden uitgewezen dat dik vloeibaar eten volstrekt veilig was voor hem. Toch werd hij in het ziekenhuis -nadat hij was hersteld, soms wekenlang- op een dieet van uitsluitend sondevoeding gezet. Dat hij daarvan vaker overgaf en gezien zijn slikproblemen kon stikken in zijn braaksel deed er weinig toe. Mijn onafhankelijke, hardwerkende vader die nooit ergens voor wegliep mocht niet zelf de verantwoordelijkheid nemen voor zijn keuze om te eten. Zijn mond droogde uit van het niet-eten. Mijn vader die niets vroeg, vroeg continu om water als we bij hem waren. Een keer kreeg hij dagenlang zelfs geen sondevoeding meer. Een foto had uitgewezen dat zijn buik vol zat. Dat was belangrijker dan de honger en dorst die mijn vader leed.
In al die keren dat hij werd opgenomen kreeg hij overigens niet één keer de diagnose griep. Alternatieve verklaringen passen niet in een tunnelvisie.
Gezondheid über alles
Wat is gezondheid eigenlijk? Volgens de WHO is gezondheid een ‘state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.’ Volgens die definitie is bijna niemand gezond. Kritiek daarop is er al langer. Huisarts Machteld Huber kwam daarom na onderzoek met een nieuwe omschrijving. Gezondheid is volgens haar ‘Het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale gevolgen van het leven’. Ook die definitie legt nadruk op gedrag, al klinkt daarin ook acceptatie van ziekte als onderdeel van het leven.
De prijs voor het ideaal van gezondheid über alles betalen we al langer. Wie ziek is wordt buitengesloten. Dat beperkt zich niet tot mensen die het niet nauw nemen met de gezondheidsregels. Iedereen die niet jong en gezond is, is verdacht. Ben je ziek? Dan moet het wel je eigen schuld zijn. Misschien heb je te veel gegeten, niet gesport of andere regels veronachtzaamd. Zien willen we je liever niet. Het is veelzeggend dat een groot deel van de chronisch zieken, ook eenzaam is.
De prijs voor het ideaal van gezondheid über alles betalen we al langer. Wie ziek is wordt buitengesloten.
Anorectische dames en bomen
De weerspiegeling van dit geloof is ook te zien in andere terreinen van de samenleving. In vroegere tijden werden mollige vrouwen mooi gevonden. In de jaren negentig bewonderden we anorectische dames met een junklook. Nu is een gezond gewicht het schoonheidsideaal. Tekenend is dat we rücksichtslos honderdjaar oude bomen kappen om plaats te maken voor jonge exemplaren. Eeuwenoude standbeelden en straatnamen moeten wijken voor nieuwe. Want oud is slecht en nieuw is goed. De Heerlijke Nieuwe Wereld van Aldous Huxley lijkt het ideaal, zoals auteur Karel Beckman ook opmerkt. ‘Een wereld geleid door technocraten die bepalen hoe iedereen leeft en ervoor zorgen dat iedereen gezond en ‘tevreden’ is.’
Rutte’s revolutie
Dat dit valse vooruitgangsdenken de ziekte is van onze tijd werd bevestigd door premier Rutte. Hij riep tijdens de persconferentie van 19 mei jongeren op mee te denken over ‘de nieuwe samenleving’. ‘Het idee is dat zij een beetje de revolutie starten vanuit de jongere generatie. Dat is waar het hier om gaat,’ lichtte hij later toe. Alleen jonge, gezonde mensen doen mee. De toekomst, dat is waar het om gaat. Oud is slecht en jong is goed.
Lucratief is die staatsideologie overigens wel want accijns of de moderne aflaatbrieven leveren de staat jaarlijks miljarden euro’s op. Economische belangen spelen een rol. Zieke en oude mensen kosten geld. Gekapte bomen leveren geld op, medicijnen ook. Dat deze keuzes in de praktijk niet altijd gezond zijn, is op zijn minst ironisch.
Gezondheid is niet altijd een zaak van de staat geweest.
Cholera, tyfus en malaria
Gezondheid is niet altijd een zaak van de staat geweest. Pas in de negentiende eeuw kreeg de gedachte dat geneeskunde de gezondheid van het gehele volk moest bewaren voet aan de grond. Terugkerende epidemieën als cholera, tyfus en malaria maakten van gezondheid een gemeenschappelijk probleem. Bevolkingsgroei en verstedelijking speelden daarbij een grote rol. De onhygiënische toestanden in arme wijken troffen nu ook nette burgers. Zo konden bewegingen als de Nederlandse hygiënisten onder wie armenarts Samuel Senior Coronel volksgezondheid op de politieke agenda krijgen.
De sociale geneeskunde waarvan Coronel de voortrekker was heeft veel goeds gebracht. Veel besmettelijke ziekten werden uitgeroeid en gezondheidszorg werd voor iedereen toegankelijk. De geschiedenis toont ook dat het daarna niet afgelopen was met de gezondheidspolitiek. Hart- en vaatziekten werden tot volksziekten uitgeroepen. Ook besmettelijke ziekten zijn nooit helemaal uitgeroeid. Van aids tot SARS, er is altijd wel een gevaar dat de volksgezondheid bedreigt.
Nazipropaganda
Het streven naar een compleet gezonde samenleving is een illusie. En kan gevaarlijk zijn. Een extreem voorbeeld daarvan is de nationaalsocialistische gezondheidspolitiek. Vóór de Holocaust vermoorden de Nazi’s 200.000 lichamelijk en geestelijk zieken. Volgens de nationaalsocialisten waren zij een bedreiging voor de gezondheid van het collectieve ras.
Anderhalvemeterfilosofie
Tegenbewegingen zijn er ook geweest. Voor de negentiende-eeuwse romantici hoefden lijden en dood helemaal niet bestreden te worden. Ook in de jaren zestig was er kritiek op verregaande gezondheidspolitiek. De angst voor aids hield iedereen in de greep in de jaren tachtig, maar niemand riep op om seks te verbieden tot er een eventueel vaccin zou zijn tegen de ziekte. Als we de anderhalvemeterfilosofie hadden toegepast op de Aidsepidemie, dan hadden we disco’s en darkrooms moeten sluiten. Op zijn minst hadden we homo’s geweerd uit uitgaansgelegenheden.
Voor corona kwetsbare groepen sluiten we wel op en buiten. Sterker: we sluiten iedereen op. De groep om wie het gaat wordt ondertussen niets gevraagd. Wie niet gezond is, bestaat niet.
Als we de anderhalvemeterfilosofie hadden toegepast op de Aidsepidemie, dan hadden we disco’s en darkrooms moeten sluiten.
Dissidente stemmen
Daarom is het bemoedigend dat er ook verzet is tegen het coronabeleid. Overal in de wereld gaan mensen de straat op om te protesteren tegen de maatregelen. Juristen hekelen de langdurige inperking van grondrechten. ‘De legitimatie van de beperking van grondrechten, bijvoorbeeld op het eigendomsrecht (horeca) en het recht op lichamelijke integriteit (mondkapjes), is en blijft onvoldoende,’ stelt de Nederlandse orde van advocaten (NOvA). Discriminerende voorstellen als die van D66 Amsterdam om ouderen te weigeren in de horeca stuiten eerder al op kritiek van ouderenbonden. Een groep verontruste burgers met ervaring met de zorg -‘De Doordezorgwolgeverfden’- stuurde een brief aan de premier, met daarin vragen over de misstanden in verpleeghuizen en ouderenzorg.
Dissidente stemmen klinken er ook uit medische hoek. Artsen als David Prins, Rob Elens, Jan Grandjean en Alaattin Ozdemir plaatsen ieder hun eigen vraagtekens bij de corona-aanpak. 350 Duitse artsen ondertekenden een petitie tegen de huidige maatregelen om covid-19 in te dammen. De groep – die zich Ärzte für Aufklärung noemt – vindt de maatregelen ‘buitensporig’. Klinisch ethicus Erwin Kompanje noemt het coronabeleid ronduit inhumaan en amoreel.
Dat corona een geloofsartikel is, blijkt ook uit feit dat het beleid niet veranderde toen het sterftecijfer werd aangepast van een geschatte 4% naar 0,23 procent en onder de 70 jaar 0,05 procent.
Vrijheid
Misschien komt die revolutie van Rutte er wel. Een beweging die afrekent met de doorgeslagen gezondheidscultus. Een stroming die de donkere kanten van het leven weer wil zien. Naar de toekomst én de geschiedenis kijkt. Een verzetsbeweging die zelfbeschikking vooropstelt. De vrijheid om zelf te kiezen hoe te leven en te sterven. Dat zou pas revolutionair zijn, want die vrijheid staat al heel lang onder druk.
Gezondheid en vrijheid zijn geen tegenstellingen. Gezondheid is een voorwaarde om vrij te leven. Je leeft niet om gezond te zijn. Je bent gezond om te kunnen leven. Om te kunnen gaan en staan waar je wilt, je te kunnen uiten en eigen verantwoordelijkheid te nemen.
Mijn vader zou zeggen: wil je vrij zijn? Stop dan met roken. Dan bespaar je ook meteen op accijns.
Ik moet vaker dan anders aan hem denken deze dagen. Aan ernstige misstanden die we meemaakten. Ik denk aan de weken dat hij in quarantaine lag vanwege een bacterie. Aan zijn laatste jaar waarin een ander hem belette om mij en mijn zus te zien.
Liever denk ik aan hoe hij mij leerde zelf na te denken, een open blik te hebben.
Gezond verstand en gevoel
Met gezond leven is niets mis, met geloof ook niet. Met een dogmatische, dictatoriale gezondheidsreligie wel. Dogmatisme heeft zowel het gezond verstand uitgeschakeld als het gevoel. Hoe kun je anders accepteren dat grondrechten worden geschonden? Hoe kun je toekijken hoe in de woorden van Kompanje mensen ‘in de finale van hun leven’ liefde wordt ontnomen? Dat kan alleen als je blind regels volgt.
Wie blind volgt leert niets meer en valt uiteindelijk in een afgrond.
Dat kan nooit gezond zijn.
Dit artikel staat ook op Reporters Online en Blendle.
