Rampenplaatjes
Bina Ayar
Sparen voor bestek of handdoeken, het is nog altijd populair. In 1917 wordt er gespaard voor een plakplaatjesalbum met leuke foto’s van de watersnoodramp van januari 1916, met 23 doden. De spaaractie is een initiatief van theehandel Firma TER WEE. Een gouden zet, want de actie loopt storm. De historische collectie van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier zou niet compleet zijn zonder twee exemplaren van dit kleurrijke boekwerk.
Geïnspireerd door de plakplaatjesalbums van Verkade, introduceert het eveneens Zaanse TER WEE in 1917 zijn eigen album. Waar je bij Verkade plaatjes van sprookjes of gezellige vissersdorpen verzamelt, krijg je bij aanschaf van koffie of thee van TER WEE fotootjes van de ramp van een jaar eerder. Die ramp met 23 dodelijke slachtoffers en enorme materiele schade zal aanleiding zijn voor de bouw van de Zuiderzeewerken en de Afsluitdijk. De oprichting van Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwartier in 1919, de eerste grote waterschapsconcentratie, danken we eveneens aan die januarivloed.
Welk kind wil dat nou niet?
Wie een mooi aandenken wil aan deze historische gebeurtenis kan voor 75 cent een album aanschaffen bij TER WEE. Op de voorkant staat een tekening van een militair die een meisje redt uit het watergeweld. Het 35 pagina’s tellende boekwerk bevat ook een ooggetuigenverslag van een plaatselijke journalist, voorafgegaan door een inleiding van de oudheidkundig beheerder van een museum. In de lege vakken tussen de tekst kun je 72 verzamelde plaatjes kwijt. Mooi ingekleurde zwart-wit foto’s die laten zien hoe de polders, kerken en straten van Noord-Holland onder water lopen.
De actie is een groot succes. De run op de plaatjes is zo groot, dat er zelfs een tweede druk komt. Over publiciteit heeft de firma ook niet te klagen. Naast advertenties verschijnen er redactionele stukjes in kranten over het unieke album. Zo roept een journalist in de jeugdhoek van een Utrechtse krant zijn jonge lezers op om hun moeder lief aan te kijken om TER WEE-thee te kopen. Dat is tenslotte de enige manier om je rampenalbum vol te krijgen. Welk kind wil dat nou niet?
Koningin Wilhelmina
Wie ook buitengewone interesse toont voor het boekwerk is koningin Wilhelmina. Tijdens een bezoek aan de Utrechtse jaarbeurs in 1918 waar de directeur van TER WEE een stand in Chinese stijl heeft, valt haar oog op het plakplaatjesalbum. De koningin heeft het rampgebied vier keer bezocht en is misschien daarom meer geïnteresseerd in het boek dan in thee- en koffieproducten van de directeur. Of zij een album mee naar huis neemt weten we niet, maar veel van haar landgenoten beschikken nog altijd over een exemplaar. Ook de historicus van Hollands Noorderkwartier heeft er een thuis, al is de zijne nooit helemaal vol gekomen.
De albums van het hoogheemraadschap zijn dan ook niet zeldzaam. Het plakplaatjesalbum is wel uniek in zijn soort, geen enkel ander bedrijf heeft een spaaractie rond een watersnoodramp. Waardevol zijn ze ook, want behalve sporen in het landschap en het onlangs onthulde monument op Marken, herinnert weinig in de collectie van Hollands Noorderkwartier aan de ramp van honderd jaar geleden. Bovendien is het ooggetuigenverslag lekker vlot geschreven. De vele kleurrijke plaatjes maken het boek bijna tot moderne herdenkingsliteratuur.
Het opvallendst is het uitblijven van enig kritiek voor de spaaractie. ‘Geld verdienen aan ellende’ is namelijk ook in die tijd niet de norm. Andere geïllustreerde rampenverhalen verschijnen alleen in magazines. De opbrengst van boekjes van latere rampen zal vaak naar de slachtoffers gaan.
Het opvallendst is het uitblijven van enig kritiek voor de spaaractie. ‘Geld verdienen aan ellende’ is namelijk ook in die tijd niet de norm.
Onder het genot van een heerlijk kopje thee
In 1917, zo’n dertig jaar voordat TER WEE op de fles gaat, is dat niet aan de orde. In dat jaar zijn we nog onschuldig genoeg om historisch bewustzijn met een commercieel tintje te waarderen. Dat is precies ook wat de auteur van het album hoopt op de laatste bladzijde: “Mijn doel acht ik bereikt als de lezer door deze bladzijden nog eens de beelden van ellende, maar ook van zelfopoffering in zijn herinnering ziet verrijzen, opdat men steeds waakzaam moge blijven voor de verraderlijke zee, waartegen onze voorouders eeuwenlang een strijd op leven en dood hebben gevoerd, in de hoop, dat hij het moge lezen in een gezellige omgeving, onder het genot van een heerlijk kopje thee, van een der merken, die de handel Firma TER WEE in den handel brengt.“
Met dank aan Diederik Aten, historicus van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.
Het album is in zijn geheel opgenomen in het onlangs uitgekomen boek ‘De Waterwolf in Waterland, de overstroming van 1916 in Waterland en de Zaanstreek’.
Dit artikel verscheen eerder in tijdschrift het Waterschap (SDU)