Bescheidenheid siert waterschapsstembussen
Bina Ayar
Een levensgrote stembus siert de ingang van waterschap Hollandse Delta in verkiezingstijd. Dat waterschap heeft nog eens 46 stembussen, uit de negentiende eeuw tot nu. De bussen nemen een bescheiden plaats in de rijke kunst- en historische collectie van de eeuwenoude waterschappen. In het jaar waarin waterschapsverkiezingen voor het eerst tegelijk met Provinciale Statenverkiezingen plaatsvinden, vertellen ze ondertussen een actueel verhaal. Met een historisch tintje.
Hoewel de democratische traditie van stemmen ook bij Hollandse Delta teruggaat tot in de vroege middeleeuwen dateert de oudste stembus uit de negentiende eeuw. Die bus is geen bus maar een houten kist. De kist is eenvoudig, maar details als beschilderde houtnerven maken de doos toch een beetje chique. Dat hij ook een belangrijke functie heeft, zien we aan de drie gleuven bovenop. In de negentiende-eeuwse poldervergadering kan iedereen in elke gleuf één naam van een kandidaat uit hun midden kwijt. De drie kandidaten met de meeste stemmen gaan het bestuur in. Zo simpel was het in die tijd.
Drie houten stemkisten telt de collectie van Hollandse Delta. De bussen die daarna komen, lijken veelal op blikken melkbussen. Eén mooie stembus uit 1974 is van ijzer. Bovendien zien we hierop het wapen van IJsselmonde, afgewerkt met bladgoud en zilver. Alleen is deze bus niet bedoeld voor waterschapsverkiezingen, maar voor aanbestedingen.
In de loop der jaren verandert er weinig aan het uiterlijk van de stembussen. De belettering wordt moderner. Hier en daar is de naam van een polder overgeschilderd omdat die is opgegaan in een groter waterschap. Van de 3500 waterschappen die we in de tijd van de eerste kist hadden in ons land, zijn er tenslotte maar 24 over.
Heilige drie-eenheid
De manier waarop de stembussen worden gebruikt, verandert wel. Lange tijd gaat het stemmen volgens de heilige drie-eenheid van ‘belang-betaling-zeggenschap’. Dat grondeigenaren een groot economisch belang hebben bij droge voeten is al meteen duidelijk. Eeuwenlang zijn zij ook degenen die bedijken en polders aanleggen die vaak nog altijd hun naam dragen. Wie betaalt, bepaalt. Praten eerst ook eenvoudige hoeve-eigenaren mee over land en water, al snel zijn het vooral rijke boeren en later stedelijke kooplieden en hun nageslacht die de dienst uitmaken in het bestuur.
Levend begraven
Het besef dat iedereen gebaat is bij droge voeten, komt ook. Ook wie geen grond heeft of verder van de dijk woont, kan immers zomaar samen met zijn dorpsgenoten dood op de bodem van de zee terecht komen. Dat besef is er al heel lang. In het Groningen van 1350 haal je het niet in je hoofd om een dijk door te steken. Wie dat doet wordt ter plekke in hetzelfde gat gestoken. Ofwel levend begraven.
Toch zal het nog eeuwen duren voordat iedereen zeggenschap krijgt over het waterbestuur. Pas vanaf de jaren zestig komen verdere democratisering en vooral natuurbelangen in beeld. Vanaf de jaren tachtig betaalt iedereen mee aan veilig wonen onder de zeespiegel en andere waterschapstaken, in ruil voor zeggenschap. Belanghebbenden als natuurorganisaties, bedrijven en landbouw hebben sindsdien geborgde zetels en vanaf 1995 worden kandidaten niet meer getrapt via de gemeente, maar direct gekozen. Sinds 2008 gaat het kiezen dan ook nog eens via het lijstenstelsel.
Het besef dat iedereen gebaat is bij droge voeten, komt ook. Ook wie geen grond heeft of verder van de dijk woont, kan immers zomaar samen met zijn dorpsgenoten dood op de bodem van de zee terecht komen.
Iedere tien jaar een watersnood
Tussen de vele prachtige historische pronkstukken van grotere waterschappen hebben de blikken bussen een bescheiden plaats in het waterschapserfgoed. Het verhaal dat zij vertellen is wel een bijzondere. Ze staan voor een eeuwenoude democratische traditie. Linksom of rechtsom: waterschappen zijn de oudste democratische instituties van ons land en een van de oudste van Europa.
Bijna nog bijzonderder dan dit gegeven is de bijna altijd historisch lage opkomst bij verkiezingen. Experimenten met stemmen per post en zelfs via internet veranderen daar weinig aan. Gelijktijdige verkiezingen met de Provinciale Staten via de kieswet moeten het tij keren, maar de waterschappen blijven de minst bekende overheden. In een land waar men zich soms oeverloos druk maakt over veiligheid en gezondheid is dat opvallend. De binnen waterschappen gevleugelde kritiek ‘Geef ons heden ons dagelijks brood en iedere tien jaar een watersnood’ zou daarom op iedere stembus kunnen staan, maar dan komt er wel de kritiek dat er niets te kiezen valt. Instituties die eeuwenlang, inmiddels modern, professioneel en gelukkig lokaal, werken aan droge voeten en schoon water, weten wel beter. Die hebben golfbewegingen zien komen en gaan. Ondanks een enkele ‘guerilla’-campagne, wordt er vooral gewerkt aan water. Diezelfde bescheidenheid siert ook de oude stembussen.
Met dank aan Betrand van den Boogert -destijds recordmanager waterschap Hollandse Delta- en Jans Hoving, streekarchivaris gemeente Goerree-Overflakkee.
Dit artikel verscheen in april 2015 in tijdschrift het Waterschap (SDU)
Waterschappen blijven de minst bekende overheden. In een land waar men zich soms oeverloos druk maakt over veiligheid en gezondheid is dat opvallend.
